Top 5 onduidelijkheid over beheer en gebruik opiaten

Opiaten zijn geneesmiddelen waarbij de kans op misbruik aanwezig is. Het is daarom belangrijk dat er duidelijke regels zijn over beheer en gebruik van opiaten. Het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) krijgt regelmatig vragen van medewerkers van instellingen in de ouderenzorg, gehandicaptenzorg en geestelijke gezondheidszorg over de regels en eisen rond opiaten. Deze vragen en het gebrek aan duidelijke regels waren aanleiding voor het IVM een inventariserend onderzoek uit te voeren naar welke voorzorgen instellingen nemen om misbruik van opiaten te voorkomen. Een vragenlijst met vragen over bijvoorbeeld opslag van opiaten, aftekenen bij toediening, en voorraadbeheer is per e-mail naar 3432 medewerkers van bovengenoemde instellingen uit het klantenbestand van het IVM gestuurd.

De resultaten van het onderzoek zijn gebaseerd op 347 volledig ingevulde vragenlijsten. De resultaten zijn hier weergegeven in de top 5 meest opvallende bevindingen.

Bevinding 1. Vaak onnodige dubbele controle bij het toedienen van opiaten uit medicatiezakjes

Vier op de tien ondervraagden geeft aan dat bij het toedienen van opiaten uit medicatiezakjes een dubbele controle wordt uitgevoerd. Een dubbele controle is bij geneesmiddelen in medicatiezakjes in principe niet nodig, omdat de apotheek de eerste controle uitvoert.

Bevinding 2. Nagenoeg altijd een (meestal onnodige) dubbele controle bij het toedienen van opiaten die niet in de medicatiezakjes zitten

Dubbele controles bij geneesmiddelen die niet in medicatiezakjes zitten, zijn alleen nodig als ze bij een verkeerde dosering een risico vormen voor de cliënt. De apotheker en de instelling moeten afspraken maken bij welke geneesmiddelen een dubbele controle nodig is. De KNMP heeft hiervoor een ‘dubbel controleren-lijst’ opgesteld, die als uitgangspunt dient voor dit overleg. Opiaten staan niet op deze lijst. Opvallend is dat ongeveer negentig procent van de ondervraagden aangeeft dat het beleid van de instelling is dat er dubbel wordt gecontroleerd bij het toedienen van opiaten die niet in medicatiezakjes zitten.

Bevinding 3. Grote verscheidenheid in opslag van opiaten bij cliënten thuis of op de kamer van de cliënt in een intramurale instelling. In bijna eenderde van de instellingen ontbreken afspraken hierover

Het valt op dat er geen eenduidig beleid is bij instellingen over hoe opiaten moeten worden opgeslagen die op de kamer van de cliënt of bij de cliënt thuis worden bewaard. De opslagplaatsen variëren van afsluitbare opbergplekken tot niet-afsluitbare opbergplekken, al dan niet in het zicht. Drie op de tien ondervraagden in de thuiszorg en ambulante begeleiding antwoorden op de vraag waar opiaten bewaard moeten worden, dat over de opslag van opiaten geen afspraken zijn gemaakt.

Bevinding 4. Opiumverantwoordingskaarten in de thuiszorg of ambulante begeleiding zijn minder ingeburgerd

Een hulpmiddel dat misbruik van opiaten die niet in medicatiezakjes zitten lastig maakt en sneller op kan sporen, is het bijhouden van de voorraad opiaten op een opiumverantwoordingskaart of opiumbriefje. In de intramurale instellingen wordt bij negen van de tien instellingen de voorraad van de op cliëntnaam geleverde opiaten bijgehouden op opiumverantwoordingskaarten. In de thuiszorg en ambulante begeleiding - waar de voorraden kleiner zijn en de kans op misbruik geringer - gebeurt dit bij ongeveer de helft van de instellingen.

Bevinding 5. Regelmatig niet getekend voor het in ontvangst nemen van opiaten door intramurale instellingen

In de IGZ-KNMP Handreiking administratie opiumwetmiddelen wordt geadviseerd dat de apotheek bij levering van opiaten aan tehuizen een leveringsbrief maakt en het door het tehuis getekend exemplaar bewaart. Ongeveer zeventig procent van de ondervraagde medewerkers van intramurale instellingen antwoordt dat er getekend wordt voor het in ontvangst nemen van opiaten.

Instellingen hanteren verschillende werkwijzen als het gaat om het beheer en gebruik van opiaten. Het gaat dan om bijvoorbeeld de dubbele controle voor het toedienen van opiaten, de opslag en het voorraadbeheer. De regelgeving is hier niet duidelijk over, is versnipperd of ontbreekt. Een document met duidelijke en praktisch uitvoerbare adviezen over het beheer en gebruik van opiaten is wenselijk. Deze adviezen zorgen ervoor dat instellingen niet te veel maar ook niet te weinig voorzorgsmaatregelen nemen om misbruik te voorkomen. De adviezen moeten rekening houden met de verschillen tussen type zorginstellingen (intra- versus extramuraal) en de mate van opiaatgebruik, maar dienen niet zo streng te zijn voor apotheken en instellingen dat situationeel handelen niet meer mogelijk is.